PINAPAGINDAPAT

Tinakpan ni Krisanto ang kaniyang bibig matapos makitang gutay-gutay ang katawan ni Gobernador Abrantes. Nakatali ang dalawang kamay, durog ang mga daliri sa paa, at nakadikit ang nangingitim na mukha sa malaking tae ng kalabaw. Hindi pa alam ni Krisanto na si Gobernador Abrantes ang bangkay, bago pa niya mamukhaan ang bangkay, inunahan na siya ng kaniyang mga paa para lumayo. Lumingon-lingon siya sa paligid para humingi ng saklolo, para may mapagtanungan kung nagmamalik-mata lang ba siya o talagang mayroong bangkay sa gitna ng kaniyang palayan. 

Hindi pa umaamoy ang bangkay, pero parang hinahabol si Krisanto ng sangsang habang tumatakbo siyang nakatakip pa ang kaliwang kamay sa bibig. Naduwal siya, pero hindi siya tumigil sa pagtakbo. Gusto niyang sumigaw pero suka ang lumabas sa kaniyang bibig. Nang makita niya ang kaniyang asawa na palabas ng kaniyang bahay, nagulat si Elsa sa namumutlang mukha ng kaniyang asawa. "O, anong nangyari sa 'yo at parang nakakita ka ng asawang." Tumigil si Krisanto sa tabi ng asawa at lumabas sa kaniyang bibig ang rumaragasang suka.

"May patay sa palayan," ang sabi nito, "lalaki, matanda na." Namutla bigla ang kaniyang asawa, "Tarantado." umiling si Krisanto kay Elsa, "Mayroon. Nasa gitna ng palayan, nakatali ang kamay." Nalaman agad ng mga kapitbahay ang nakita ni Krisanto, may kuwento- kuwento na hindi talaga niya nakita ang bangkay, na siya mismo ang pumatay. Matagal na kasi nilang hindi nababayaran ang palayan, pati ang mga binhi na inutang ay hindi pa nababayaran. Dahil sunod-sunod ang naging pagbagyo, wala sila halos nasaka liban sa ilang kaban na pang-araw-araw. Hindi agad nalaman ng mga pulis na ang bangkay ay si Gobernador Abrantes, dahil kahit saang angulo tingnan ang bangkay, hindi nito kamukha ang gobernador. Nang tingnang mabuti ng mga imbestigador ang bangkay, napansin nilang wala na itong balat sa likod, tinanggal itong buo. Hindi nakita sa buong palayan kung nasaan ang balat. Nanginig sa takot ang mga  tao ng Balatan, kung hindi ligtas ang isang politiko sa kanilang lugar, paano pa kaya sila.

Nakilala ang bangkay nang makita nilang may nakapasak na papel sa bibig nito: Ako ay lubos-lubos na nagpapasalamat sa kamatayan. Ako ay yumaman dahil pinili kong maging salot ng lipunan. Isa itong babala, huwag akong tutularan. – Gobernador Francisco Abrantes.

Sa maliliit na kubol may mga matatandang nagkukuwentuhan tungkol bangkay na nakita sa palayan ni Krisanto. Nabanggit nila na imposibleng si Krisanto ang pumatay dahil hindi naman siya sa gobernador nagkakautang, wala siyang rason para magalit sa politiko, at hindi magalitin na tao si Krisanto, kung magkakaroon ng paligsahan para sa pinaka-kalmadong tao sa kanilang lugar, isa si Krisanto sa mga pagpipilian. Ang hindi nila maintindihan ay kung bakit sa kanilang lugar pinatay o iniwan ang bangkay, bilang isa sa mga dulong bahagi ng Camarines Sur, hindi napupunta ang mga malalaking politiko sa kanilang lugar.

Nang dumating ang balita sa hasyenda Abrantes, narinig ang iyak ng mga kamag-anak ng gobernador. Narinig sa buong Camarines Sur ang palahaw ng paghihiganti. Pagluluksa ang headline ng mga diyaryo ng probinsya, umabot sa bawat sulok ng Camarines Sur ang balita tungkol sa karumaldumal na kamatayan ng pinakamamahal nilang gobernador. Kabi-kabila ang kuwento tungkol sa gobernador, marami ang umiiwas na ihayag ang personal na buhay ng politiko, pero may iilan na sinubukang sisirin ang pinakatatagong sikreto ng gobernador. Pero kahit na anong ingay ng mga maliliit na tagapagpahayag, hindi rin naman sila nababasa ng marami. Hindi rin sila pinapaniwalaan. Nagluluksa ang buong Camarines Sur sa pagpanaw ng gobernador, ang sabi ng isang news caster sa telebisyon, maaaring mabisita ng publiko ang gobernador sa Katedral.

Hindi naubos ang pila sa labas ng simbahan, lahat ng tao ay gustong maki-luksa sa pagpanaw ng gobernador. Ang ilan sa kanila ay umaasa, na kahit sa huling pagkakataon ay mabibigyan sila ng kahit kaunting biyaya mula sa pamilya ng namayapa. Ang gobernador at ang kaniyang pamilya pa naman ay kilala bilang bukas palad na nagbibigay sa mga tao.

Pagkaraan ng isang linggo, ang bawat barangay ay inatasan na patugtugin ang isang audio recording ng pagbibigay pabuya sa kahit sinong makapagbibigay liwanag kung sino ang salarin sa pagpaslang kay Gobernador Abrantes. Natatapos ang audio recording sa pagbabanta sa pumaslang na hinding hindi mauubos ang pasensya ng pamilya Abrantes na usigin ang lahat ng posibleng may sala. Mamamatay ang mamamatay at babanggain ang kahit sino. 

Nagkaroon ng pagtitipon ang militar para tingnan ang posibilidad na mga miyembro ng New People’s Army ang may salarin sa kamatayan ng gobernador. Naglabas ng anunsyo ang 9th Infantry Division na ang pumatay sa gobernador ay mga miyembro ng NPA. Mariin namang pinabulaanan ito ng opisyal na pahayan na Ang Bayan; kabulaanan, ika nila, ang pagdidikit ng militar sa NPA bilang may sala sa pagkamatay ng gobernador. 

Marami ang nagpresenta bilang saksi sa nangyari, pero wala sa kanila ang nakatira sa Balatan o makapagbibigay ng pruweba na nandoon sila sa lugar na pinangyarihan. Ang mga taga-Balatan naman, ay nananatiling nasa estado ng pagkabalisa. Dahil mas lalong dumami ang tao sa kanilang lugar, umaali-aligid rin ang midya at pakiramdam nila ay hindi na magiging tahimik ang kanilang lugar.

Ang nakikita ng mga imbestigador na pinaka-malapit sa pagiging witness ay si Krisanto. Pagkatapos ng napakatagal na pagluluksa para sa gobernador, nailibing siya matapos ang dalawang buwan, pinatawag agad ng mga Abrantes si Krisanto para personal na maka-usap. Sinundo ang magsasaka ng isang malaki’t mahabang sasakyan, “Tay, ang kintab naman ng sundo mo, puwede akong sumama?” ang banggit ng kaniyang anak sa kaniya. Hindi umimik si Krisanto, kinakabahan siya dahil hindi niya alam kung anong mangyayari sa kaniya. Hindi naman na bago sa kaniya ang mga balita tungkol sa mga taong sinusundo ng ganitong sasakyan at hindi na nakakauwi sa kanilang pamilya. 

“Dito ka lang, samahan mo ang nanay mo. Babalik rin ako.” sagot niya sa kaniyang anak habang umaakyat sa sasakyan. Kumukulog ang kaniyang tiyan, may mga maliliit na kuryenteng tumutusok sa kaniyang mga bituka habang nakatingin sa bintana at nakatitig sa dinadaanan na tabing kalsada. Umuuliglig sa kaniyang tenga ang paulit-ulit na anunsyon ng paghahanap ng hustisya ng mga Abrantes. Nang mapansin ng drayber na parang hindi mapakali si Krisanto, pinaalalahan niya ang magsasaka na hindi ito dapat mangamba dahil mababait ang mga Abrantes, nagkuwento na ito tungkol sa mga karanasan niya bilang drayber nila ng humigit kumulang sampung taon. Hindi pa raw siya nakakita ng kahit anong kasamaan sa pamilyang Abrantes. Pero sa likod ng isip ni Krisanto, iba ang naririnig niyang mga kuwento tungkol sa mga Abrantes at dito siya mas lalong hindi mapakali.

Hindi makapaniwala si Krisanto nang marating nila ang bukana ng hacienda Abrantes, sa harap nito ay may kulay pilak na trangkahan. Kusa itong bumukas nang may pindutin ang drayber sa tabi ng kaniyang upuan. Pagtigil ng sasakyan, ipinagbukas ng isang katulong ang pintuan ng sasakyan. Pagbaba ni Krisanto ng sasakyan, naamoy niya agad ang samyo ng sampaguita, na nakapalibot sa buong bahay. Nanginig ang kaniyang tuhod, pero nagawa niyang maglakad nang ituro ng katulong kung saan siya dapat pumunta.

Umakyat sila ng drayber sa opisina ng matandang Abrantes. Siya daw, ayon na rin sa nalalaman ni Krisanto, ang nagpapatag ng daan sa buong Camarines Sur noong siya pa ang gobernador. Naalala pa ni Krisanto na mahirap ang pagpunta sa mga bayan-bayan dahil hindi pa sementado ang daan, napakarami ring mga burol na dadaanan. Pero dahil sa bisyon ng matandang Abrantes, naitawid niya ang pagpatag sa buong probinsya. Noong bata pa nga daw itong matandang Abrantes, siya ang tinatawag na “Umuusbong na Agila ng Bikolandia”, dahil parang agilang lumilipad sa buong Bikol ang kaniyang mga proyekto.

Mga litratong nakasabit sa dingding ang unang napansin ni Krisanto. Sunod niyang nakita ang matandang Abrantes na naka-upo at hawak-hawak ang kahoy niyang baston. Tinanggal ni Krisanto ang kaniyang sumbrero bilang pagbibigay galang. “Maupo kayo, mga anak.” Ang sabi ng matandang Abrantes, nailipat ang tingin ni Krisanto sa mga litrato, nagtagpo ang mata nila ng matandang Abrantes. Napansin ni Krisanto na parang walang emosyon ang mukha ng matanda, bagsak na rin ang balat nito sa mukha. “Kung kailan matanda na ako, tsaka pa nangyari ito.” pagtutuloy ng matandang Abrantes.

“Ginawa ko ang lahat para sa ikabubuti ng probinsya. Walang isang desisyon na hindi ko inisip ang kapakanan ng buong probinsya.” Huminga ang matanda ng malalim. “Napakasakit na mawalan ng anak. May anak ka ba?” nakatingin ang matanda kay Krisanto, tumango ang magsasaka. “Isa pong lalaki.” ang sagot niya. 

“Paprangkahin na kita. Kailangang may managot sa pagkamatay ng anak ko. Hindi maaaring walang lumabas na may kasalanan. Ikaw lang ang nakikita ng lahat na pupwedeng pumatay sa anak ko. Pero naniniwala akong hindi ikaw iyon.” Bumaba na ang tono ng boses ng gobernador, hindi na rin siya parang bumubulong katulad kanina. “Babayaran ka namin ng limang daang libo para akuin ang pagkamatay ng anak ko.” Pagbanggit ng matanda kung magkano ang ibibigay nila para lang akuin ang isang bagay na hindi niya ginawa, naalala ni Krisanto ang mga binhi na inutang niya at ang nasayang na ani dahil sa bagyo. Naisip niya rin ang kaniyang anak, malaking pera ang limang daang libo, sa isip-isip niya. Pero naisip niya ang sasabihin ng kaniyang asawa kung sakaling sabihin niya na siya ang pumatay sa gobernador. Paniguradong hindi na siya kikilalanin ng kaniyang asawa.

Napansin ng matanda ang pagkatulala ni Krisanto. “Hindi mo kailangang magdesisyon ngayon.” ang sabi ng matanda, “Ito, anak.” Inaabot ng matanda ang isang makapal na sobre. “Regalo ito mula sa amin, tanggapin mo bilang tulong.”

“Bakit ako?” tanong ni Krisanto.

“Gawin na lang nating simple, ikaw ang nakakita at ikaw ang pumatay. Para matahimik na ang pamilya ko.” sagot ng matanda, “Pag-isipan mo ang sinabi ko sa ‘yo.”

Sumenyas na ang matanda, tinapik ng drayber ang likod ni Krisanto. Lumabas sila ng kuwarto, hawak ni Krisanto ang makapal na sobre. Hindi niya iyon binuksan hanggang makauwi siya ng bahay.

Nang buksan ni Krisanto ang sobre, sampung libong piso ang bilang niya sa lahat ng laman nito. Agad niyang inilagay ang pera sa ilalim ng kanilang papag, sa loob ng lagayan ng bigas. Tulog na ang kaniyang mag-ina nang dumating siya. Inihiga niya ang kaniyang sarili para pagmunihan ang naging pag-uusap nila ng matandang Abrantes. Kung ano man ang mangyari sa mga susunod na araw bahala na, ang sabi ni Krisanto sa sarili bago tuluyang pitikin ng antok. 

#

                              ang sabi ng matandang Abrantes habang ipinagdiriwang nila ang pagkapanalo ng kanyang anak sa pagka-gobernador ng Camarines Sur. Ito rin ang eksaktong sinabi niya sa harap ng pulpito, habang binabasa ang elohiya para sa kanyang anak.

“Mahaba ang kasaysayan ng mga Abrantes sa Camarines Sur, nagsimula ito kay Adagulfo Abrantes, ang matatawag na una sa mahabang listahan ng mga dakilang politiko ng ating probinsya.” 

Nakikinig ang lahat habang nagsasalita ang matandang Abrantes. Walang ingay maliban sa static mula sa malalaking speaker sa magkabilang gilid ng pulpito. Sa gitna ng altar nakalagay ang gintong kabaong ng namayapang Francisco Abrantes. Napapaligiran ito ng mga puting bulaklak na nanggaling sa maraming impluwensyal na tao.

“Siya ay nag-aral sa Espanya ng abugasya at naging bahagi ng La Solidaridad bilang manunulat,” pagpapatuloy ng matandang Abrantes, “...siya rin ay bahagi ng Ambos Camarines sa Kongresong Malolos at isa sa kilalang miyembro ng Philippine Assembly para sa kanyang matalas na kakayahan sa pakikipag-debate.”

“Si Adagulfo Abrantes ang naglagay ng buong Bikol sa usapin ng sentro. Naging senador siya sa ilalim ni Jose P. Laurel kung saan isa siya sa mga naging tiyak na boses sa mga ginagawang pagdesisyon ng presidente lalo na sa pakikipag-usap sa mga opisyal na Hapon. Pagkatapos ng ikalawang digmaang pandaigdig, inusig si Adagulfo Abrantes bilang collaborator.

Hindi na niya nailaban ang kanyang kaso dahil namatay siya sa sakit na tubercolosis. Inilibing siya sa Sementeryo Norte. Nasunog naman ang karamihan sa kanyang mga sulatin na naka-imbak sa tinitirhan niya sa Tondo. Hindi na siya nakabalik sa Camarines Sur kung saan niya iniwan ang kanyang asawa na si Gelacia Abrantes at dalawa nilang anak, isang babae at isang lalaki. 

Namatay sa cholera ang babae bago pa ito tumuntong ng limang taon. Ang anak naman na lalaki, bilang pagsunod sa yapak ng ama, ay naging alkalde ng Pili, Camarines Sur mula 1944 hanggang 1946. Tumakbo pa sa ibang posisyon si Bernador Abrantes, naging kahalili niya kalaunan ang kanyang anak na si Sinfroso Abrantes. Ako iyon...”

Umubo ang matandang Abrantes, inabutan siya ng naka-boteng tubig. Makikita sa buka ng kanyang bibig ang pasasalamat, uminom siya nang kaunti at nagpatuloy sa pagkukuwento.

Gagamitin ko na ang pagkakataon na batiin ang mga kawani ng Departamento ng Edukasyon, na naglaan ng kanilang oras para makiramay sa aming pamilya. Nandito rin ang ating mga Mayor, maraming salamat sa inyong pagpunta. Nandito rin ang pamilya Suquico, na naging kabalikat ko mula pa noon. Pasensya na kayo at hindi ko na mababati ang lahat. Malabo na ang mata ko at hindi ko na nakikita iyong mga nasa likod. Kahit na ganoon, ipinapaabot ko sa inyo ang pasasalamat sa paglalaan ninyo ng oras para samahan ang aming pamilya sa trahedyang ito.

Ilang patlang na katahimikan ang dumaan, nakabukas ang mga tenga ng nakikinig, may ilan-ilang nagpapahid ng kanilang luha. "Nang mamatay si Papang, ako ang pumalit sa kaniya bilang tagapangalaga ng probinsya. Sino pa ba ang mayroong kakayahan kung hindi ako," pagpapatuloy ng matandang Abrantes. 

"Nakita ko ang pangangailangan ng probinsya sa edukasyon. Nangangailangan rin ang probinsya ng mga ospital na magbibigay ng atensyon sa mga pangangailangan ng mamamayan. Ibinigay ko itong lahat, pati ang pagsesemento ng daan sa lahat ng munisipalidad sa Camarines Sur ay nagawa at natapos sa unang sampung taon ko sa puwesto. Inilawan natin ang bawat bahay na sinasakupan ng probinsya, wala tayong iniwan na kahit isang pamamahay na kumakain sa dilim tuwing gabi. 

Si Francisco ang dapat na magpapatuloy ng mga nasimulan ko, siya dapat ang haharap at magdadala sa probinsya sa panibagong pangangailangan ng panahon. Tapos na ang pagsesemento ng daan, ngayon ang panahon para gamitin natin ang mga ito sa pag-unlad. Pero tingnan mo ang ginawa nila sa anak ko, namamaga ang mukha, nangingitim ang bawat bahagi ng katawan, at tinanggalan ng balat sa likod. Parang hayop nilang pinaslang ang nag-iisa kong anak. Buti na lang at nandito ang isa sa pinakamagaling na embalsamador sa buong probinsya."

Nagsipalakpalak ang lahat ng nakikinig. Tumigil ang matandang Abrantes sa pagsasalita, makikita ang apo niyang si Joe na umaakyat papalapit sa pulpito. Tinapik-tapik nito ang balikat ng kanyang lolo. Namimilog naman ang lente ng mga kamera habang sinusundan ang mga susunod na mangyayari. Makikitang bumubulong si Joe sa kanyang Lolo. Inabutan nito ng panyo ang matanda, pagkatapos ay bumaba na ulit para umupo. Nagpatuloy sa pagsasalita ang matandang Abrantes.

"Walang kapatawaran ang pagpatay nila kay Francisco, ipinapangako ko, sa harap ng bangkay ng anak ko, na hindi maaaring walang managot sa nangyari. Natutulog ang buwan, at hindi ko patutulugin ang may kasalanan.

Mabait na anak si Francisco, mapagmahal na asawa, at mapagkalingang ama. Nakita ko kung paano siyang maging isang tunay na politiko. Marami siyang gustong gawin sa Camarines Sur, marami siyang plano para sa pag-unlad. Kung sino man ang may kasalanan sa pagpaslang sa anak ko, ikaw ang kaaway ng probinsya. Nasa iyong mga kamay ang dugo ng libu-libong umaasa na aasenso ang kanilang buhay. Matanda na ako, mahina na ang kasukasuan ko para ituloy ang nasimulan ko. 

Ikaw, Joe, nasa tamang gulang ka na. Alam kong gugustuhin rin ni Franciso na ikaw ang sumunod sa kanyang yapak, katulad ng pagsunod niya sa akin at kay Tatang Adagulfo. Apo, alam ko na handa ka na, halika nga rito." Muling umakyat papunta sa pulpito ang kanyang apo. Ang matandang Abrantes naman ang tumapik sa balikat ng apo. 

"Nakikita niyo itong apo kong ito, namatay man ang kanyang ama, ngunit ipagpapatuloy niya ang lahat. Ipagpapatuloy niya ang mga nasimulan namin. Hindi kailangang matakot ng ating mga kababayan. Mananatili ang mga Abrantes, mananatiling umuunlad ang ating probinsya. Marami ang maninira sa pangalan ng mga Abrantes, napaslang nila si Francisco pero ito ang pakatandaan ng mga kritiko at kalaban namin sa politika: Kailangan ninyo kaming patayin lahat para mapigilan niyo ang pag-unlad!"

Nagsipalakpakan ang mga tao nang tapusin ng matandang Abrantes ang kanyang elohiya sa pagbibigay ng pangako na mananatili ang pag-unlad. Sabay na bumaba ang matandang Abrantes at ang apo niyang si Joe. Sunud-sunod ang pakikipagkamay ng mga tao sa kanilang dalawa, para silang nangangampanya. "Tandaan mo ang pakiramdam na ito, Joe," ang sabi ng matanda, "...palagi mo itong mararamdaman."

Nang matapos ang kuwentuhan at maghahating gabi na, nagpa-una na ang matandang Abrantes na kailangan na niyang umuwi para makapagpahinga. Naiintindihan siya ng mga nakikipaglamay, hindi naging madali para sa kanila ang biglaang pagkawala ng gobernador.

Pagpasok na pagpasok ng matandang Abrantes sa loob ng kanyang sasakayan, minura niya ang putanginang Doktor Bongkol na matagal nang kalaban ng kanyang pamilya sa politika. "Anong karapatan ng gago na iyon na pumunta sa lamay ng anak ko," ang bulyaw ng matandang Abrantes, "...hindi ba niya natatandaan ang pagbabantang ginawa niya sa amin, baka nakakalimutan niya na isa siya sa mga papaimbestigahan ko sa pagkamatay ni Francisco. 

Tangina niya! Hindi ako nakakalimot sa mga sinabi niya nang minsan kaming magkasagutan sa estasyon ng pulis dahil sa pangingialam niya sa mga gawaing pamprobinsya. Sinabi niya pa na darating din ang panahon ng mga Abrantes. Nananadya ang putanginang doktor kwak-kwak na iyan! Paiimbestigahan ko ‘yang tarantado na ‘yan. Tingnan mo lang!"

Nagmaneho na ang drayber ng matandang Abrantes pabalik ng hacienda. Pinapakinggan niya lang ang mga galit na salitang lumalabas sa bibig ng matanda. 'Lalamig din ng ulo nito mamaya kapag nalamigan ang batok,' ang sabi ng drayber sa sarili. Tinaasan niya pa ng kaunti ang lamig sa loob ng sasakyan. Pagsilip ng drayber sa matanda, mahimbing na ang tulog nito.

                                                                                         ***

Hindi pinapatay ang ilaw sa loob ng katedral, hindi napuputol ang pila ng mga gustong masilayan ang mga labi ng namayapang gobernador. Magkasing dami lang ang tao na dumadalo sa pista ng Penafrancia sa dami ng tao na dumadalaw sa lamay. Isinasara lang ang pinto ng katedral ala-una hanggang alas-kuwatro ng madaling araw para bigyan ng oras ang embalsamador na ayusin ang bangkay.

Pagod na pagod na ang embalsamador sa pangangalaga ng katawan ni Francisco Abrantes, kailangang manatili ang tamang kulay ng balat, hindi dapat magmukhang patay at hindi dapat sobra ang kapal ng inilalagay niyang make-up. Tumitigas ang laman kapag nasobrahan sa formalin, kailangan niya rin panatilihing nasa tamang hulma ang mga pisngi nito. Kahit na siya ang pinakamagaling na embalsamador sa buong Bikol, nanginginig pa rin ang kamay niya kapag inaayos niya ang bangkay. 

Takot ang nararamdaman niya habang hawak ang eneksyon, panginginig galing sa hinuha ng mga pupwedeng mangyari kapag nagkamali siya ng kaunti: uumbok masyado ang pisngi, hindi magiging pantay ang hulma ng mukha, mapapansin nila ang nangingitim na balat sa ilalim ng hindi gaano kakapalang make-up. Tinitingnan lang siya ng mga rebulto ng santo, na imbes na patnubayan siya ay hinihintay siyang magkamali. 

Hihinga siya nang maluwag kapag nakapasok na ang formalin sa bangkay at nahugot na niya ang karayom palabas sa balat nito. Bago buksan ulit ang pintuan ng katedral, susuklayin niya muna ang buhok, lalagyan ng kaunting pomada, at tatanggalin ang maliliit na gusot sa suot nito na barong tagalog.

#

                              Matapang siyang magsulat ng balita, pero takot siya sa mga taong pakiramdam niya’y sinusundan siya. 

Ilan na sa mga nakilala niya sa mga pulong ng Journalists' Union of the Philippines ang dinakip o pinaslang ng mga hindi kilalang indibidwal. Alam niya na kailangan niyang magsulat, makisangkot sa mga nangyayari. Iilan na nga lang silang nagsusulat tungkol sa panganib, at saka hindi niya matalikuran ang kapangyarihan ng salita.

Pagkatapos niyang kausapin ang mga taga-Balatan, binisita niya ang mga kamag-anak niya sa Bato na nakatira malapit sa lawa. Nang mapansin siya ng mga batang naglalakad, kumaway ito sa kaniya. Mga anak ng kaniyang kamag-anak. Humawak ang maliliit na bata sa kaniyang suot na pantalon.

Hinawakan ni Santiago ang kaniyang bulsa, sa isip niya ay baka malaglag ang notebook na sinulatan niya ng mga detalye tungkol sa mga isusulat niyang balita. Nandoon pa rin ang notebook, makukulit na hinaharot ng mga bata ang kaniyang pantalon. Nang makita niya ang kaniyang kapatid, kinawayan niya ito.

Naging mahaba ang pag-uusap nilang dalawa. Makikibalita rin si Santiago sa kaniyang kapatid tungkol sa mga nangyayari sa kanilang lugar. Makuwento ang kaniyang kapatid, mula sa mga taong nagadan hanggang sa maliliit na tsismis tungkol sa mga kagawad ng kanilang baranggay. 

Natatawa-tawa na lang si Santiago habang pinapakinggan ang mga bagay na sa pakikipag-usap lang sa mga karaniwang tao niya naririnig. Ikinuwento niya ang mga nasaksihan niya sa Balatan, ang karumaldumal na pagkamatay ni Gobernador Abrantes. 

Nagulat ang kaniyang kapatid, sumasabog sa kaniyang mukha ang pagkagulat nang marinig niya ang balita. “Hindi rin ako makapaniwala, kinumpirma ng mga magsasaka sa Balatan na si Gobernador Abrantes nga ang bangkay.”

“Mag-iingat ka, Tiyago,” ang sabi ng kaniyang kapatid, “papasok ka sa bundok Isarog nang walang kasama.”

Ilang taon niya ring kinukumbinsi ang sarili na kailangan niyang magpatuloy sa pagsusulat. Naging bahagi niya ang probinsya sa pagdaan ng mga taon, hindi niya na lang namalayan na nawala na ang mga pangamba. 

Nagsusulat siya dahil gusto niyang kilalanin ang kaniyang probinsya, ang mga bagay na bumubuo sa masalimuot na estado ng kaniyang banwaan. Sinimulan niya sa pagsusulat tungkol sa kultura, ang pinaka-unang artikulong nabuo niya ay tungkol sa takip ng tapayan ng Camarines Norte, na pinag-aralan ni Zeus Salazar. Idinugtong niya itosa epikong Ibalon at sa pangkalahatang pag-iimahe ng Timog Silangang Asya. 

Ang pangalawa naman ay ang industriya ng paggawa ng espadang Minasbad sa Iriga. Ang pangatlo ay pagawaan ng produktong ratan sa iba’t ibang bayan ng Camarines Sur.

Hanggang sa magbalita siya tungkol sa iringan ng mga politiko sa Camarines Sur, ang naging away ni Gobernador Abrantes at ng mayor ng Pili nang minsang magkagitgitan sila ng sasakyan sa Maharlika highway. 

Isa si Santiago sa mga nakakita kung paanong tumama sa mukha ni Gobernador Abrantes ang mabilis na kamao ng mayor ng Pili. Nakilala niya ang taga-Tiempo sa estasyon ng pulis kung saan nangyari ang suntukan. 

“Parang bata itong mga gagong ito,” bulong niya sa kaniyang katabi, “hindi na nahiya na nasa posisyon sila.” 

Sumang-ayon ang katabi niya at nagpakilalang patnugot ng Tiempo, isang maliit na palimbagan sa Sorsogon. “Ang layo naman ng narating mo,” ang banggit ni Santiago, “tapos itong mga payaso na ito pa ang papanoorin mo.”

 Tatawa-tawa naman ang kaniyang katabi,  “ganoon talaga,” aniya, “kung nasaan ang balita dapat nandoon tayo.”

Ang nangyaring suntukan sa pagitan ng gobernador at mayor ng Pili ang pinakauna niyang artikulo sa Tiempo. Pakiramdam ni Santiago nang maimprenta ang kaniyang artikulo sa kulay abong papel, nahanap niya na ang lugar kung saan dapat siya lumagi.

Binalaan siya ng mga taga-Tiempo na mainit na ang pangalan ng kaniyang palimbagan sa mata ng mga binabalita nila. Nakatatanggap sila ng mga text na nagbibigay babala na may mapapaslang sa kanila, pero walang nangyayari. 

“Balita na naman kung may mamamatay sa amin,” pagbibiro nila, “mas mabuti nga at may nagbabalita, para hindi tayo nagtataka kapag may kawalangyaang mangyari.”

Tinapik ng kaniyang kapatid ang kaniyang balikat, “natulala ka na naman,” ang sabi nito kay Santiago, “ganiyan ka kapag mayroong bumabagabag sa ‘yo. Kung gusto mo, dito ka na muna matulog.”

Umiling si Santiago, hangga’t maaari ay hindi siya puwedeng manatili sa mga bahay ng mga kamag-anak. Mas maingay ang yabag ng paa sa pamilyar na mga lugar at para sa katulad niyang may takot sa mga aninong sumusunod sa kaniya sa paglalakad, isang malalim na patibong ang suhestyon ng kaniyang kapatid.

Natutulog na rin ang gabi nang magpaalam si Santiago sa kaniyang kapatid. Nanatiling bukas ang ilaw ng bahay hanggang sa lamunin na siya ng huni ng mga kuliglig. Umupo si Santiago sa gilid ng lawa. 

Sumasabay sa pagsayaw ng mga alitaptap ang baga mula sa kaniyang sigarilyo. Ano na bang susunod, ang sabi niya sa sarili. Hinugot niya ang de-keypad niyang telepono at nagpadala ng mensahe sa mga nasa Tiempo. 

“Magiging magulo ang mga susunod na mangyayari,” ang pambungat niya sa text, “natagpuang patay si Gobernador Abrantes sa Balatan. Wala pang lead kung sinong may gawa.” 

Pinadala niya agad nang hindi binabasa kung tama ba ang pagkakabuo niya sa pangungusap. Ibinulsa niya ang kaniyang telepono at nag-isip-isip kung saan siya ngayon pupunta.

Kinabukasan, isang email mula kay Santiago Malanyaon ang natanggap ng Tiempo. Naglalaman ito ng isang maikling artikulo tungkol sa mga nakuha niyang detalye sa Balatan. “Hindi pa lumalabas sa kahit saan ang balita tungkol dito, mukhang may media blackout tungkol sa mga nangyari.”

Sa hinuha niya, maaaring ipinag-utos ng mga Abrantes na huwag ilabas ang balita. Maaari rin na nagkusa ang mga tagapagbalita na huwag ibalita ang mga nangyari dahil sa takot na pag-initan sila ng mga Abrantes. 

Ano man sa dalawa, isang pagkakataon ito sa Tiempo na itayo ang kanilang pangalan. Pero bago nila ipa-imprenta ang artikulong ito, pinagnilayan muna ng Tiempo kung itutulad nila ang papalabas na isyu sa diyaryo. 

Sa pamamagitan nila, ayon sa isa sa kanila, masisigurado natin na makatatanggap tayo ng positibong tugon sa pangyayari at hindi magkaroon ng malaking sigalot sa pagitan ng mga nag-aagawang naratibo.

Isa sa mga lugar kung saan nila napiling ilabas ang kanilang espesyal na isyu ay sa Iriga. Hindi lahat ng nagbebenta ng dyaryo ay bibigyan ng pagkakataong ilabas ang isyu, naisip nilang ibabagsak nila ang lahat ng kopya ng espesyal na isyu sa ilang piling lugar. 

Ang isa sa mga napili nilang pagbagsakan nito ay ang nagbebenta ng dyaryo sa harap ng LCC, sa tabi ng Mercury. Ang may-ari nito ang isa sa pinakaunang sumuporta sa kanilang dyaryo at bilang pagtugon sa utang na loob ay minarapat nilang tatlo na sa kaniya ibagsak ang kalakhan ng mga kopya.

Katulad ng nakakahawang sakit, kumalat ang balitang nilalaman ng espesyal na isyu. Nagkaroon ng pagtataka ang mga taong nakakuha ng kopya kung bakit ang Tiempo lang ang nakapagbalita nito. Nagkaroon rin ng akusasyon na fake news ang balita at isang anyo lang ng paninira sa mga Abrantes. 

Binansagan nilang tabloid ang Tiempo at naglalabas ng balita para kumita ng pera. Maliit ang alab ng balita sa mga unang oras nang mailagay ito sa mga estante sa Iriga. Pero doon naman nagsisimula ang mga dambulang apoy. Nang makarating ang balita sa mga taong nakita ang katotohanan ng balita, hindi na napigil ang pagpapalitang kuro ng mga tao.

Nagbago ang karawaniwang katahimikan na lumulukob sa Camarines Sur, nasa pagitan ng pagluluksa at kawalang pag-asa ang diwa ng mga taong sinusuri ang bawat palitan nila ng salita. Magigising si Santiago Malanyaon sa CBD Plaza Hotel, pumipintig ang kaniyang mga binti matapos niyang lakarin mula Bato hanggang Naga. 

Karaniwan na niya itong ginagawa dahil mas marami siyang nakukuhang balita habang naglalakad kaysa sa paghihintay ng tawag mula sa kung sinong informant. Pinaglalaanan niya rin ng oras ang paglalakad, dahil para kay Santiago, ito ay ang malilit na mga oras na nagbibigay espasyo para buuin niya ang mga pangungusap ng isusulat niyang balita.

Ilang oras muna siyang nakahiga sa kama bago niya hilahin ang sarili para mag-almusal. Kalbaryo ang pagpunta niya sa loob ng estasyon ng bus para kumain kasama ng mga biyaherong paalis at pabalik sa Camarines Sur. 

Inaalala ni Santiago, habang hinihigop ang mainit na sabaw ng mami, ang sinabi ng kaniyang kapatid. Marami ang mangyayari sa mga susunod na araw, ang sabi niya sa sarili. Naramdaman niya ulit ang mga aninong nakatayo sa kaniyang likuran. Pero itinuloy niya lang ang pagdama ng init ng sabaw sa kaniyang bibig. 

#

                              ang asawa ng namayapang gobernador, hindi nito sinasagot ang tanong. Ano naman kung hindi siya lumuluha sa pagkawala ng kaniyang asawa, indikasyon ba ng malalim na pagluluksa ang pagluha? 

Iniiwas niya ang sarili sa kahit sinong nagtatanong tungkol sa kaniyang nararamdaman. Hindi niya kailangang ipaliwanag ang kaniyang sarili. Ang pagluluksa para sa kaniya, tulad ng padarasal, ay taimtim, tahimik, at pagninilay-nilay.

“Lagyan mo naman ng emosyon ang palabas mo sa mga tao, iha,” mungkahi ng matandang Abrantres, “para lang iyang pag-arte sa teatro, ang mahalaga ay maparamdam mo sa kanila ang emosyon. Kailangan mong magpakilala ngayon, ipapaalala ko sa ‘yo na malapit na ang eleksyon.”

Natutuliling ang kaniyang tenga sa salitang iyon. Pero hindi niya ipinakita sa matanda ang nararamdaman niya. Pagpipigil, iyon na siguro ang nagbibigay-kahulugan simula nang magkakilala sila ni Gobernador Abrantes.

Bata pa sila noon, pero tandang-tanda niya ang laman ng unang liham na ipinadala nito sa kaniya. Kung nilalanggam lang ang salita, naglakad siyang pauwi nang araw na iyon na sinusundan ng mga langgam. 

Pagkaraan lang ng ilang taon niya nalaman na ang salita ay maraming kahulugan, na ang salitang iniibig kita ay may mga hindi sinasabing motibo.

“Ginamit mo lang ako,” ang natatandaan niyang sinabi niya nang malaman niyang mayroong kabit ang kaniyang asawa, “hindi ka na naawa sa akin, nakuha mo ako nang buo. Hindi sana ako sumama sa iyo kung alam kong babasagin ko lang rin ako sa huli.”

Ilang pelikula na ba ang napanood niya tungkol sa lalaking nangangako na magbabago. Pakiramdam niya’y nasa isang pelikula siya. Mahal niya si Gobernador Abrantes, tinuturing niyang pamilya ang pamilya nito. 

Pero lumipas na ang mga maling desisyon at dumating siya sa panahon kung kailan kailangan na lang niyang magpigil, para sa kaniyang sarili at para sa kaniyang anak. Napakaraming pagkakataon ang kaniyang pinalipas: pagtatapos sa pag-aaral niya sa kolehiyo, paggawa ng mga bagay na dati’y nagbibigay saya sa kaniya katulad ng pagsusulat, pagkuha ng litrato, pagpunta sa iba’t ibang mga lugar.

Kinakailangan niyang maging isang asawa, kailangan niyang gampanan ang kaniyang tungkulin bilang mapagmahal na asawang nakatabi palagi sa gobernador.

Nang malaman niyang natagpuang patay ang kaniyang asawa, nakaramdam siya ng magkahalong lumbay at saya. Para masigurado kung ano ang kaniyang nararamdaman, hinalikan niya ang bangkay ng kaniyang asawa. 

Inalam niya kung ano ang mas matimbang, ang lungkot o ang saya. Dahil sa dulo ng kaniyang isip, bumukas ang mga hinuha na pupwede na niyang gawin ang mga gusto niya. Hindi na siya nakatali sa pangalan ng kaniyang asawa, pupwede na siyang mabuhay ulit.

“Hindi pa kilala ng mga tao si Joe. Ikaw ang kilala nila,” ang sabi ng Matandang Abrantes habang kumakain silang mag-anak ng hapunan, “nakausap ko na ‘yang anak mo. Gusto niyang tumakbo pero sa mababang puwesto muna. Kailangan mong tumakbo sa pagiging gobernador. Pinayuhan ko na si Joe na tumakbo muna bilang Provincial Administrator. Isipin mo na lang ang gustong mangyari ni Francisco.”

Kapag pinapalibutan ka ng mga taong umaasang maging aktor sa palabas na sila ang nagsulat ng sasabihin, gagawin, at mga mangyayari, ano ang kontrol mo bilang tauhan sa kanilang kuwento?

Pumayag siya sa hiling ng matandang Abrantes, nakita niya sa mata ng kaniyang anak na gusto nitong ipagpatuloy ang nasimulan ng kaniyang ama. Hindi naman mawawala ang alinlangan, isang talon sa bangin ang bawat desisyon, at pagtalon nga ang ginawa niya.

Isang umaga, lumabas na lang siya sa telebisyon si Mrs. Abrantes, binanggit nito ang pagpanaw ng kaniyang asawa. Ilang ulit niyang binanggit ang mga salitang pagpapatuloy, paglilingkod, hustisya, mamamayan, iisa, at sama-sama. Tinapos niya ang kaniyang talumpati sa paghingi ng hustisya para sa nangyari sa kaniyang asawa.

Naging maingay ang pangalan ni Mrs. Abrantes, ipinag-utos na rin ng matandang Abrantes sa mga pahayagan na gumawa ng kuwento ng pinaplanong pagtakbo sa politika ni Mrs. Abrantes. Ilang interbyu pa ang nagdaan, ilang pagtanggi sa pagtakbo, kaunting drama tungkol sa sariling kakayahan, at ilang pagbaling sa anak na si Joe. 

Kinumpirma ni Mrs. Abrantes isang araw ang kaniyang planong pagtakbo sa pagiging gobernador. Makikitang may pagdiriwang sa bawat lugar sa probinsya, naging mainit naman ang tingin ng mga kalaban ng mga Abrantes.

Alam nilang isang palabas lang ang ginagawa ng mga ito, katulad ng maraming palabas na nangyari noon. May mga bulong rin na kumakalat tungkol sa kamatayan ni Francisco Abrantes, dahil parang plano ang lahat: Namatay ang asawang lalaki, tumakbo ang asawang babae, ipinakilala ang anak, at hindi nawawala ang kanilang apelyido sa bawat sulok ng probinsya. 

Pero tahimik lang ang mga kalaban ng mga Abrantes, nakaabang lang sila sa mga nangyayari. Wala palabas ang hindi makikitaan ng butas at walang kuwento ang perpekto sa lahat ng anggulo.

Unang lalabas ang karatula ng mag-anak sa Sipocot, sa interseksyon pagbaba ng bundok. Makikita ang malaking litrato ng tatlong Abrantes, sa gitna si Mrs. Abrantes at sa magkabilang gilid niya si Joe at ang matandang Abrantes. 

Kasing puti ng kanilang ngiti ang suot-suot nilang damit. Bumabati ang karatula sa lahat ng mga bus na papunta at paalis ng Bicol. Isang testimonya na papunta na sila sa teritoryo ng mga Abrantes at malugod ang mga ito sa lahat ng bibisita sa kanilang banwa.

Habang naghahapunan, nagpasalamat ang matandang Abrantes kay Mrs. Abrantes, nakikinig lang si Joe nang magsimulang magkuwento ang matanda. 

“Hindi mo kailangang kabahan, Joe, ang mahalaga ay manalo tayo. Kung ayaw mong magtrabaho, puwede naman tayong kumuha ng mga taong gagawa ng trabaho para sa ‘yo. Napakaraming tao ang gustong magtrabaho para sa gobyerno, napakarami nating puwedeng utusan para mag-isip.

 Nakakapagod lang ang pagbisita sa mga barangay, pero pagkatapos ng eleksyon, pahinga na. Ang kailangan na lang nating gawin ay magpakita sa kung saan-saang lugar para maalala tayo ng tao. 

May isang bata nga, nagpasalamat sa akin nang makilala na isa akong Abrantes, nakikita niya daw palagi ang pangalan ko sa mga basketball court, sa eskuwelahan, at kung saan-saang lugar. 

Panalo na iyon, Joe, kapag nakikilala ka ng mga bata. Sila ang magiging botante mo sa hinaharap.”

Sa isang sulok ng Camarines Sur, may mga pamilya ring nagsimulang maghapunan. Nakabukas ang telebisyon habang naghahanda sila ng hapag-kainan. Ibabalita ulit sa telebisyon na tinanggap na ni Mrs. Abrantes na tumakbo bilang gobernador ng probinsya. 

Dumadaan lang sa kanilang tenga ang balita, ipinapalanalngin nila ang kanilang kakainin at ang kakainin nila sa mga susunod na araw. Pag-uusapan nila kung ano ang gagawin nila bukas, at hindi nila pag-uusapan ang mga bagay na hindi naman nila kailangan sa araw-araw.

Pag-uusapan nila kung magkano na ang kilo ng baktin, o kung may bunga na ang puno ng cacao. May ilan ring namang magbabanggit ng eleksyon, ano na naman kaya ang magiging eskandalo sa kani-kanilang mga barangay, magkano kaya ang ibibigay ng magkabilang kampo?

Dito magsisimula ang paghahanda ng mga Abrantes sa darating na eleksyon. Sila ang nasa gitna ng entablado, inihahanda na nila ang kanilang palabas. 

Magtatagpo ang lahat kung sino ang mayroong pinakamabentang palabas. Alam ng mga Abrantes na mataas na ang kanilang entrablado para habulin ng kanilang mga kalaban sa politika.

At ang kamatayan ng isa sa kanila ang magiging tuntungan ng kanilang palabas. Isang panibagong simula rin ito para kay Mrs. Abrantes.

Sa harap ng mga tao, puwede niyang sabihin ang mga bagay na gusto niyang sabihin. Pero hindi na muna ngayon, kinakailangan niya munang manatili sa pagpipigil.

Dumarating ang tamang panahon sa mga taong alam kung kailan dapat magsalita. Sa ngayon, siya si Mrs. Abrantes, ang asawa ng pinaslang na gobernador. Siya si Mrs. Abrantes, ang nanay ni Joe. Sa ngayon, siya muna si Mrs. Abrantes.

#

                              Dapat alam mo na usok ang sagot ng baga sa hangin.”

“Nakikipag-usap ka dapat sa kanila, dahil ang mga ito ang huhulma sa talim ng itak. Dalawa ang pinakatampok na bahagi ng minasbad, ang bakal at ang puluhan: ang bakal ang pinaka-matagal gawin, pero ang puluhan ang nagbibigay ng pangalan sa minasbad.”

Pinapakinggan lang ng mamamahayag ang kuwento ng matanda habang ipinapasok nito ang pahabang bakal sa lumalagablab na pugon.

“Nang dumating ang mga Espanyol sa Pilipinas, alam nila na marami sa mga naninirahan sa Pilipinas ay naniniwala sa Islam at Animismo. Napansin rin nila na nagkakaisa ang magkaibang paniniwala sa mga lugar na binibisita nila.”

“Nang ipakilala nila ang Santo Niño at ang relihiyon ng Katolisismo, ipinakita nila ang Moro-moro at ang inanyuang demonyo sa mga anito. Bumuo sila ng alinlangan at pag-aawayan ng mga tao. Ang pagdakip sa paniniwala sa mga panahon na iyon ang naging susi para watakwatakin ang sinaunang bayan.”

“Ipinaganak daw ang minasbad sa pagtutungaliang ito, hindi malinaw ang pinanggalingan ng itak pero ang hinuha ng marami ay kapatid ito ng kampilan ng mga moro at ang beladah belabang ng mga taga-Borneo.”

“Ang kuwento naman ng iba ay ipinangtapat ng mga sinaunang Bikolano ang minasbad sa mga sandata ng mga Moro, pero mas gusto kong paniwalaan na mula ito sa interaksyon ng dalawang magkaibang paniniwala at kultura, dito nanggaling ang minasbad: hindi mula sa tunggalian pero sa pagpapalitan.”

Nang hugutin ng matanda ang bakal palabas ng pugon, pumupula na ang bakal. Kinuha ng matanda ang martilyo at nagsimulang pukpukin ang bakal. Lumilipad ang usok palabas ng bakal, tumigil ang matanda sa pagsasalita pero patuloy ang pagbulong niya habang ibinabagsak niya ang kaniyang martilyo.

Pinatulis niya ang manipis ng dulo ng bakal, dito niya ilalagay ang puluhan na gawa sa sungay ng kalabaw. Nang bumalik ang kulay ng bakal, ibinalik ito ng matanda sa loob ng pugon. Mayroon rin siyang ginagamit na makina para lumakas ang apoy sa loob ng pugon, parang tumatakbong tren ang tunog ng makina, lumalakas ang paggaralgal nito kapag binibilisan niya ang pag-ikot.

Kinuha ng matanda ang nahugisang sungay ng kalabaw. Pero wala pa ang mukha ng minasbad. Ipinasok niya ang pumupulang bahagi ng bakal sa butas ng puluhan. Lumabas ang usok sa butas at sa itaas na bahagi ng puluhan habang marahan niyang isinusuksok ang bakal. Sumisitsit ang puluhan at umiikot ang usok sa paligid.

“Parang nagsasayaw ang usok, ano?” ang sabi ng matanda. Inilabas niya ang bakal para sukatin kung tama ba ang haba ng bakal. Pagkatapos ay ibinalik niya ulit. “Dapat tama ang kurba ng bakal para tumugma ang pasok sa puluhan. Kapag hindi tugma, madaling matatanggal ang puluhan sa minasbad. 

Delikado iyon para sa gagamit.” Ibinalik niya sa pugon ang bakal, inikot niya ulit ang kaniyang makina.  Pagkatapos ay sinubukan niya ulit na ipasok ito sa puluhan. Ilang pukpok pa sa bakap ara umarko ito sa tamang hugis, ilang ulit pang pagtatya.

“Hindi mo dapat minamadali ang paggawa sa minasbad, dapat lumabas ang dulo ng bakal sa likuran ng puluhan.” Umaapoy ang dulong bahagi ng minasbad, nanggangalit na dragon ang tawag ko dito, ang sabi ng matanda.

Mausok na sa paligid ng pagawaan. Kapag nakalusot na ang bakal sa dulo, dagdag ng matanda, puwede na itong dalhin sa labas para lagyan ng laman sa loob, para sumikip at hindi umuga ang puluhan.

“Akala ko hindi ka na bibisita dito.” Ang sabi ng matanda, “baka kako natakot ka sa mamang gumagawa ng minasbad.” Tatawa-tawa ang matanda. “Pantao nga naman ang minasbad, proteksyon ito ng mga tao at madalas na itinatago sa loob ng bahay.”

“Mahirap lang hanapin ang daan mula sa Nalalata. Masyadong liblib ang lugar, ang tarik pa ng daananan. Nagtataka nga po ako habang naglalakad kung paano kayo nakakapunta sa sentro,” ang sagot ni Santiago. 

Mayroon siyang pakiramdam na hindi nag-iisa ang matanda sa lugar na ito, mayroon kasi siyang natanaw na mga bahay sa hindi kalayuan kanina. “Marami kaming nakatira dito, ang bahay ko ang pinakaunang bahay na makikita mo dito.” 

“Nasa dulo pa ang karamihan sa mga bahay. Kung hindi ka nagamamadali, ipapakilala kita kay Andrea. Paniguradong matutuwa iyon na mayroong manunulat dito. Nagsusulat din iyon.” Parang lumiwanag ang mukha ng matanda, nawala ang pagseseryoso sa tono nito.

Sa isip ni Santiago, panibagong kuwento na naman iyon. Umiling ang mamamahayag. “Siguro sa susunod na lang po. Gusto ko ho munang makita kung paano niyo bubuuin ang minasbad,” ang tugon niya. Kinuha ng matanda ang puluhan at nahasang bakal.

Naglakad siya palabas ng kaniyang gawaan, inilapag niya sa makapal na tabla ang puluhan at ang bakal. Bumalik siya sa loob ng bahay para kuhanin ang ilang gamit. May mga naglalarong bata sa malayo, o siguro mula sa lagitik ng rumaragasang tubig.

Bumalik ang matanda na may dalang ilang pirasang bakal, isusuksok raw ito para masikipan ang puluhan sa bakal. “Mahiwaga ang kamay ng tao, ano?” ang panimula ng matanda, habang umuupo, “Kung hindi lima ang daliri natin, ano kaya ang tao ngayon? Hindi siguro tayo makapagtatayo ng bahay, o makakahabi ng damit.”

Tumahimik na ang matanda, nakatutok na ang mga mata nito sa pag-aayos ng minasbad. Tugma ang bawat hampas nito ng martilyo sa bakal at pagpukpok ng puluhan sa makapal na tabla. 

“Saan niyo po pala natutunan ang paggawa ng minasbad?” ang tanong ng mamamahayag. “Minana ko ito sa ninuno ng mga kapwa ko Bikolano. Gabay-gabay ko sila sa paggawa ng minasbad. Sila ang nagbibigay ng tamang desisyon kung paano ko ihuhulma ang bakal, o kung ano ang hangganan ng paggawa. Iilan na lang kaming gumagawa ng sundang dito sa Rinconada. Nasa mga tabi-tabi kami, mga cimarrones.”

Bago pa magtuloy sa pagtatanong si Santiago, natapos na ng matanda ang ginagawa niyang minasbad. Inabot niya ito sa mamamahayag at hinayaan itong suriin ang sundang.

“Maniniwala ka bang napapanaginipan ko ang mukhang nakalagay sa puluhan? Kinakausap nila ako sa gabi, pinapaalalahanan nila ako na kinakailangan kong ipagpatuloy ang paggawa ng sundang para hindi sila makalimutan.”

“Alam mo bang mahalaga para sa mga ninuno natin ang alaala? May tinatawag na mga espiritung bahay noon, minsan pa nga’y mga rebultong itinatago ng mga ninuno natin sa kanilang bahay. Nandoon raw ang kaluluwa ng mga ninuno nila. Pinapaniwalaan kong maraming espiritu ang nakatira sa bahay ko, sila ang nagliligtas sa akin sa mga panahong kinakailangan ko ng pananggalang.”

Naging mahaba ang kuwentuhan nilang dalawa, naging mahiwaga para kay Santiago ang mga kuwentong ibinabahagi sa kaniya ng matanda, ang mga paniniwala nito at ang mga tinatawag nitong kasama niya sa bahay. 

Bago nila tapusin ang pag-uusap, nabanggit ulit ng matanda si Andrea, “Magka-edad siguro kayo, nakatira siya sa itaas. Mas marami siyang kuwento,” 

“Siya ang dahilan kung bakit kami nandito ngayon. Katulad mo, nagkausap lang kami sa kung saan.” Ipinangako ng mamamahayag na bibisita ulit sa bahay ng matanda para maka-usap ang binabanggit nitong Andrea. Bago pa siya umalis, naalala ni Santiago na hindi pa pala niya nakukuha ang pangalan ng gumagawa ng sundang.

“Kalayo ang tawag ng mga tao sa akin,” ang sagot niya sa tanong ng mamamahayag, “Mahabang kuwento ulit kung paano ko nakuha ang pangalang iyon.” Nang magpaalam ang mamamahayag kay Kalayo, nagsisindi na ito ng gasera.

Tsaka lang napansin ni Santiago na walang kuryente sa lugar kung saan nakatira si Kalayo at mas lalong dumami ang tanong kung bakit walang linya ng kuryente sa isang lugar na, ayon sa matanda, ay maraming nakatira.

#